Funkcjonariusze gestapo w okupowanej Polsce (fot. NAC)<\/p><\/div>\n

\u201eLojalni Obywatele\u201d<\/b><\/p>\n

Niewielki \u015bwistek papieru w kratk\u0119, zaadresowany jak do urz\u0119du. Na nim nast\u0119puj\u0105ca tre\u015b\u0107: \u201eUprzejmie komunikuj\u0119, \u017ce w domu przy ulicy Koszykowej 19 m. 6 s\u0105 przechowywane warto\u015bciowe meble i dzie\u0142a sztuki po \u017cydach. Obawiam si\u0119, \u017ce przy obecnych przegrupowaniach, rzeczy te zostan\u0105 wywiezione i schowane. \u017byczliwy. 19 X 40\u201d. Kolejny, napisany niedbale na maszynie, z domalowan\u0105 odr\u0119cznie swastyk\u0105, wygl\u0105da wr\u0119cz kuriozalnie. \u201eZawiadamiam niniejszym Najwy\u017csz\u0105 W\u0142adz\u0119, \u017ce ucz\u0119szczaj\u0105 na zabronione komplety (nazwiska i adresy). Wyra\u017caj\u0105 si\u0119 bardzo obra\u017aliwie o wszystkich W\u0142adzach Trzeciej Rzeszy, pozat\u0119m czytaj\u0105 cz\u0119sto tajne gazetki i rozsiewaj\u0105 k\u0142amliwe wiadomo\u015bci, uw\u0142aczaj\u0105c w tym czci Najja\u015bniejszego W\u0142adcy. \u017b\u0105damy ukarania ich Najwy\u017csza W\u0142adzo. Heil Furher! P.S. Prosimy o szybkie dzi\u0142ania Sprawiedliwo\u015bci\u201d, podpisano \u201eLojalni Obywatele\u201d. Gdzie indziej anonimowy mieszkaniec Warszawy rozpoczyna list od s\u0142\u00f3w \u201eSzanowny Panie gistapo\u201d. (Zachowano oryginaln\u0105 pisowni\u0119).<\/p>\n

Takie i podobne donosy trafia\u0142y na aleje Szucha 25 do siedziby gestapo w Warszawie, r\u00f3wnie\u017c z miejscowo\u015bci o\u015bciennych. Do dzi\u015b przetrwa\u0142o a\u017c 255 dokument\u00f3w z lat 1940-1941. Wszystkie w swojej ksi\u0105\u017cce opracowa\u0142a prof. Barbara Engelking, kt\u00f3ra zajmuje si\u0119 przechowywanym w IPN zespo\u0142em teczek \u201eDer Kommandeur der Sicherheitspolizei und des SD f\u00fcr den Distrikt Warschau\u201d. Problem ten nie dotyczy\u0142 jednak samej Warszawy i okolic. Plaga donos\u00f3w obejmowa\u0142a wszystkie wi\u0119ksze miasta Generalnego Gubernatorstwa. Co motywowa\u0142o ludzi, kt\u00f3rzy wydawali swoich rodak\u00f3w w r\u0119ce nazistowskiej tajnej policji? Jakie by\u0142y tematy ich \u201euprzejmych zawiadomie\u0144\u201d?<\/p>\n

Skala problemu<\/b><\/p>\n

Z agent\u00f3w i wsp\u00f3\u0142pracownik\u00f3w, kt\u00f3rzy \u015bwiadczyli swoje us\u0142ugi gestapo, mo\u017cna by by\u0142o stworzy\u0107 miasto licz\u0105ce blisko 60 tys. mieszka\u0144c\u00f3w. Armia Krajowa dostrzeg\u0142a skal\u0119 zjawiska ju\u017c w 1940 roku, kiedy pot\u0119ga III Rzeszy wydawa\u0142a si\u0119 by\u0107 niepokonana. \u201eMno\u017c\u0105 si\u0119 anonimowe i nieanonimowe donosy i denuncjacje skierowane do policji niemieckiej\u201d \u2013 czytamy w \u201eBiuletynie Informacyjnym\u201d. Jak podaje Andrzej Chwalba w ksi\u0105\u017cce \u201eOkupacyjny Krak\u00f3w w latach 1939-1945\u201d, r\u00f3wnie\u017c stolica GG wybija\u0142a si\u0119 pod wzgl\u0119dem aktywno\u015bci agenturalnej. Krakowski kontrwywiad AK naliczy\u0142 \u0142\u0105cznie 803 donosicieli, w\u015br\u00f3d kt\u00f3rych znajdowa\u0142a si\u0119 zar\u00f3wno bufetowa na Dworcu G\u0142\u00f3wnym, jak i z\u0142amani torturami byli \u017co\u0142nierze Wojska Polskiego.<\/p>\n

Przy takiej skali zjawiska k\u0142opot\u00f3w nastr\u0119cza oszacowanie, jak wiele donos\u00f3w sko\u0144czy\u0142o si\u0119 faktycznym aresztowaniem, a ile zosta\u0142o uznanych za nieistotne. Wed\u0142ug ustale\u0144 historyk\u00f3w, najprawdopodobniej a\u017c 20-30 proc. aresztowa\u0144, kt\u00f3rych dokona\u0142y nazistowskie s\u0142u\u017cby w Polsce, wzi\u0119\u0142o si\u0119 z denuncjacji anonimowych konfident\u00f3w. Dla por\u00f3wnania, w III Rzeszy podobny wsp\u00f3\u0142czynnik wynosi\u0142 60 proc. Natomiast w samej \u0141odzi na biurku lokalnego szefa gestapo, SS-Sturmbannfuehrera Otto Bradfisha, l\u0105dowa\u0142o ponad 40 donos\u00f3w dziennie.<\/p>\n

Zawi\u015b\u0107, zawiedziona mi\u0142o\u015b\u0107 i nie tylko<\/b><\/p>\n

Tre\u015b\u0107 wysy\u0142anych denuncjacji by\u0142a bardzo zr\u00f3\u017cnicowana. Tym, co je \u0142\u0105czy\u0142o by\u0142y… b\u0142\u0119dy ortograficzne. Wyst\u0119puj\u0105 one a\u017c w 90 proc. warszawskich donos\u00f3w. Dlatego wydaje si\u0119, \u017ce kablowali g\u0142\u00f3wnie ludzie pro\u015bci. Jedna ze sta\u0142ych korespondentek \u017cali si\u0119 do warszawskiego gestapo s\u0142owami: \u201eNaj uprzejmie prosz\u0119 pana Gubernatora si\u0119 interesowa\u0107 z tym kombynatorem, mog\u0119 doda\u0107, \u017ce ja ju\u017c kilka razy posy\u0142a\u0142am do W\u0142adz Niemieckich\u201d. Zaskakuj\u0105ce jest to, jak wiele zachowa\u0142o si\u0119 w archiwach podobnych ponagle\u0144 i przejaw\u00f3w nadgorliwo\u015bci. \u201eBy\u0142em trzy razy w gestapo przy Al. Szucha 25, aby zameldowa\u0107 pewne informacje, ale mnie trzech sier\u017cant\u00f3w wyp\u0119dzili, powiedzieli, \u017ce tu nie wolno chodzi\u0107\u201d \u2013 czytamy w li\u015bcie m\u0119\u017cczyzny, kt\u00f3ry nie raczy\u0142 si\u0119 podpisa\u0107. \u201ePrzepraszamy Pana Starost\u0119 \u017ce mo\u017ce za cz\u0119sto zawracamy g\u0142ow\u0119 r\u00f3\u017cnymi sprawami nas krzywdz\u0105cymi, ale obecnie nie mo\u017cem ju\u017c patrze\u0107 na r\u00f3\u017cne \u015bwi\u0144stwa, nadu\u017cycia i z\u0142odziejstwo jakie si\u0119 dziej\u0105 w zarz\u0105dzie gminy Firlej\u201d \u2013 \u017cali\u0142 si\u0119 inny Polak w pi\u015bmie do starosty powiatowego w Radzyniu.<\/p>\n

Sama tre\u015b\u0107 denuncjacji stanowi mieszank\u0119 zawi\u015bci, z\u0142o\u015bliwo\u015bci oraz pobudek rasowych. Donoszono na tych, kt\u00f3rym si\u0119 lepiej powodzi, za\u0142atwiano osobiste porachunki, mszczono si\u0119 na kochankach i \u017bydach, kt\u00f3rzy nie zameldowali si\u0119 w Gettcie. Nie mo\u017cna si\u0119 by\u0142o czu\u0107 swobodnie nawet w restauracjach, o czym \u015bwiadczy list jednego z klient\u00f3w, kt\u00f3ry o wyczynach pijanego kolegi doni\u00f3s\u0142 gestapo. Imprezowicz w jednym momencie zacz\u0105\u0142 \u201e(\u2026) kl\u0105\u0107, \u015bpiewa\u0107 i wo\u0142a\u0107 na kelner\u00f3w \u00bbty Adolf, daj piwa, daj w\u00f3dki i ca\u0142uj mnie w\u2026\u00ab\u201d. Niekt\u00f3rzy, cho\u0107 nie czerpali ze swojego procederu \u017cadnych korzy\u015bci maj\u0105tkowych, wykazywali si\u0119 nad wyraz niepokoj\u0105c\u0105 dociekliwo\u015bci\u0105. \u201ePrzechodzi\u0142em ulic\u0105 Freta by\u0142a godzina 5-6 po po\u0142. i widzia\u0142em jak zajecha\u0142a furmanka na\u0142adowana pe\u0142no mi\u0119sem i doro\u017cka z m\u0105k\u0105 w workach po 100 kg i zacz\u0119li to znosi\u0107 pod Nr 37 na tej ulicy, \u017ce a\u017c ludzie przystawali i kiwali g\u0142owami z podziwu. Zaciekawi\u0142o mnie to i wszed\u0142em do bramy \u2013 handlarze szli w podw\u00f3rze do oficyny na I pi\u0119tro do mieszkania Nr 12 kt\u00f3rego okno wychodzi na ulic\u0119 \u017cydowsk\u0105 i tym oknem podaj\u0105 \u017cydom wszystek towar. Wracaj\u0105c zauwa\u017cy\u0142em jak drudzy handlarze znosz\u0105 towar dos\u0142ownie ca\u0142emi worami a\u017c st\u0119kaj\u0105 pod ci\u0119\u017carem do dozorcy domu i do mieszkania Nr 6 a ci si\u0119 bogac\u0105 zarabiaj\u0105c po kilka tysi\u0119cy z\u0142 na dzie\u0144\u201d.<\/p>\n

Niekiedy sami Niemcy mieli problem z ilo\u015bci\u0105 zg\u0142osze\u0144. Nie ukrywaj\u0105ca swojej to\u017csamo\u015bci Zofia K\u0119dzierska, kt\u00f3ra regularnie wysy\u0142a\u0142a donosy i informowa\u0142a o przynale\u017cno\u015bci r\u00f3\u017cnych os\u00f3b do \u201etajnej organizacji polskiej\u201d, zosta\u0142a w 1942 roku wys\u0142ana do obozu koncentracyjnego w Ravensbruck po przeprowadzonym przez nazist\u00f3w \u015bledztwie. Tekst wyroku g\u0142osi\u0142, \u017ce kobieta \u201enapisa\u0142a wiele anonimowych list\u00f3w do niemieckich urz\u0119d\u00f3w, w kt\u00f3rych z czystej z\u0142o\u015bliwo\u015bci oskar\u017ca polskich obywateli o dzia\u0142alno\u015b\u0107 antyniemieck\u0105\u201d.<\/p>\n

Donos jak wyrok \u015bmierci<\/b><\/p>\n

G\u0142\u00f3d i zazdro\u015b\u0107, cho\u0107 powszechne w donosach, nie by\u0142y jednak najgro\u017aniejszymi motywami. Trudno powiedzie\u0107 czy osoby, kt\u00f3re denuncjowa\u0142y ukrywaj\u0105cego si\u0119 \u017byda wiedzia\u0142y, \u017ce trafi on do obozu na pewn\u0105 zag\u0142ad\u0119. Jednak jest faktem, \u017ce ponad 30 proc. z przeanalizowanych przez prof. Engelking dokument\u00f3w dotyczy\u0142o w\u0142a\u015bnie \u017byd\u00f3w. \u201eWszystko powy\u017csze podaj\u0119 z ideowych pobudek, gdy\u017c nienawidz\u0119 \u017cyd\u00f3w, w szczeg\u00f3lno\u015bci za\u015b meches\u00f3w, kt\u00f3rzy kupcz\u0105 swoj\u0105 narodowo\u015bci\u0105 i religi\u0105\u201d – czytamy w jednym z donos\u00f3w. Czasami z kwesti\u0105 narodowo\u015bci miesza\u0142 si\u0119 w\u0105tek mi\u0142osny, jak np. tutaj: \u201ePanowie, zawiadamiam, \u017ce na ulicy Walic\u00f3w 11 w mieszkaniu Doma\u0144skich ukrywa si\u0119 \u017cyduwa, jest to kochanka Jana Doma\u0144skiego. (\u2026) Tak rozchukan\u0105 \u017cyduw\u0119 trzeba koniecznie wsadzi\u0107, bardzo prosz\u0119 panowie zajm\u0105 si\u0119 t\u0105 spraw\u0105, mnie odebra\u0142a m\u0119\u017ca, zostawi\u0142 mnie z dwojgiem dzieci i ci\u0119\u017cko musz\u0119 pracowa\u0107 na kawa\u0142ek chleba, a \u017cyduwa op\u0142ywa w dostatkach\u201d. Inna kobieta zawar\u0142a w zawiadomieniu szczeg\u00f3\u0142owy opis posiadanego przez denuncjowan\u0105 rodzin\u0119 dobra, kt\u00f3re mo\u017cna zarekwirowa\u0107: \u201eCzy to mo\u017cliwe, \u017ceby nie nosi\u0142a opaski \u017cydowskiej Perlowa, kt\u00f3rej m\u0105\u017c jest \u017cydem \u2013 ona jest \u017cyd\u00f3wk\u0105 wychrzczon\u0105 i jej c\u00f3rka \u017cona Aryjczyka Wanda \u0141apkiewicz. Od rozporz\u0105dzenia wydanego przez W\u0142adze Niemieckie nie nosz\u0105 opasek\u201d.<\/p>\n

Niejednokrotnie trafia\u0142y si\u0119 r\u00f3wnie\u017c informacje, kt\u00f3rych autorzy musieli rozumie\u0107, \u017ce s\u0105 one r\u00f3wnoznaczne z wyrokiem \u015bmierci. \u201eNiniejszym zawiadamiam \u2013 pisze anonim spod Warszawy \u2013 \u017ce Marjan Ryciak syn Franciszka jest polskim oficerem i si\u0119 ukrywa u swojej matki Kazimiery ktura go \u015bwiadomie ukrywa przed w\u0142adzo niemiecko w Kosowie powiat Soko\u0142\u00f3w\u201d. Podobny donos zaczyna si\u0119 od wezwania \u201eDo gestapo\u201d, a po nim nast\u0119puje typowa tre\u015b\u0107: \u201eDonosz\u0119, \u017ce Henryk Konieczy\u0144ski konduktor tramwai miejskich w Warszawie nale\u017cy do tajnej organizacji i rozpowszechnia gazetk\u0119\u201d. Nie bez powodu polskie podziemie za punkt honoru postawi\u0142o sobie krwawe rozprawienie si\u0119 z osobami, kt\u00f3re w rzeczony spos\u00f3b za\u0142atwia\u0142y prywatne porachunki.<\/p>\n

Anonimowi bohaterowie<\/b><\/p>\n

Poza Armi\u0105 Krajow\u0105, cz\u0119sto anonimowymi bohaterami okazywali si\u0119 r\u00f3wnie\u017c pracownicy poczty, kt\u00f3rzy z nara\u017ceniem \u017cycia pozbywali si\u0119 korespondencji zakwalifikowanej jako donosy. Listy wysy\u0142ane do gestapo bez adresu zwrotnego cz\u0119sto w\u0119drowa\u0142y do kosza. Niemcy, gdy zorientowali si\u0119 w procederze, rozpocz\u0119li akcj\u0119 wysy\u0142ania sfingowanych donos\u00f3w w celu prze\u015bledzenia ich drogi. Kiedy nie dochodzi\u0142y, rozpoczynano dochodzenie w lokalnym oddziale pocztowym. Wiemy przynajmniej o trzech pracownikach, kt\u00f3rzy z tego powodu zostali skatowani, a nast\u0119pnie rozstrzelani w roku 1944. W\u015br\u00f3d nich znalaz\u0142 si\u0119 listonosz Kazimierz Bara\u0144ski. W odruchu serca postanowi\u0142 on ostrzec osob\u0119, kt\u00f3rej nazwisko wymienione by\u0142o w donosie. Niestety, by\u0142 to m\u0119\u017cczyzna podstawiony przez gestapo, kt\u00f3ry aresztowa\u0142 listonosza.<\/p>\n

W samym Krakowie Armia Krajowa posiada\u0142a r\u00f3wnie\u017c sprawnie dzia\u0142aj\u0105cy wywiad gromadz\u0105cy informacje na temat konfident\u00f3w. Zajmowali si\u0119 tym ludzie kierowani przez Stanis\u0142awa Kostk\u0119 Czapkiewicza ps. \u201eSpr\u0119\u017cyna\u201d. \u017bo\u0142nierze z jego siatki pracowali mi\u0119dzy innymi na poczcie, gdzie przechwytywali donosy. W ten spos\u00f3b uratowali \u017cycie wielu osobom, kt\u00f3re o ca\u0142ej sytuacji nie mia\u0142y nawet poj\u0119cia.<\/p>\n

Bez wzgl\u0119du na to, jak oceniamy motywacj\u0119 poszczeg\u00f3lnych konfident\u00f3w oraz zasi\u0119g tego zjawiska na okupowanych ziemiach polskich, musimy pami\u0119ta\u0107 o szerokim kontek\u015bcie epoki. W ca\u0142ej znajduj\u0105cej si\u0119 pod rz\u0105dami Hitlera Europie mieszka\u0144cy donosili na siebie i to w wi\u0119kszym stopniu ni\u017c w Polsce. Wystarczy wspomnie\u0107 jednostki takie jak norweskie Sonderabteilung „Lola”, aby uzmys\u0142owi\u0107 sobie, jak daleko mog\u0142a zaj\u015b\u0107 ch\u0119\u0107 dobrowolnej wsp\u00f3\u0142pracy z okupantem, na kt\u00f3r\u0105 Polacy nigdy sobie nie pozwolili.<\/p>\n